Τρίτη 15 Ιουνίου 2010

Πιότρ Κροπότκιν- "Ο πρίγκιψ της Αναρχίας"


Αναδημοσίευση από το "Πόντος και Αριστερά". 
Είναι κάπως μακρισκελές, αλλά αξίζει τον κόπο νομίζω.


  
“Στο αληθινό πεδίο της ζωής, με τις χαρές της, τα βάσανά της και τ’ ατυχήματά της, όλοι δεν μπορούμε να θυμηθούμε κάποιον που μας πρόσφερε μια τόσο μεγάλη υπηρεσία ώστε θα αγανακτούσαμε αν μας έλεγαν το ισοδύναμό της σε χρήμα; Η υπηρεσία αυτή μπορεί να ήταν μόνο μια λέξη, μόνο μια λέξη που ειπώθηκε την κατάλληλη στιγμή, ή μπορεί να ήταν αφοσίωση μηνών ή χρόνων -σκοπεύουμε, μήπως, να υπολογίσουμε αυτές τις “ανυπολόγιστες” υπηρεσίες σε “κουπόνια εργασίας”; “Η εργασία του καθενός!” Όμως η ανθρώπινη κοινωνία δε θα επιβίωνε ούτε για δυο γενιές αν ο κάθε ένας δεν έδινε απείρως περισσότερα απ’ αυτά για τα οποία πληρώνεται σε χρήμα, σε “κουπόνια” ή με δημόσια επιβράβευση…
Και αν η αστική κοινωνία παρακμάζει, αν εισήλθαμε σ’ ένα αδιέξοδο απ’ το οποίο δεν μπορούμε να βγούμε δίχως να επιτεθούμε στους παλιούς θεσμούς με φωτιά και τσεκούρι, αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή δώσαμε τόσο μεγάλη σημασία στον υπολογισμό. Επειδή συνηθίσαμε να δίνουμε μόνο για να πάρουμε. Επειδή βάλαμε ως στόχο μας να μετατρέψουμε την κοινωνία σε εμπορική επιχείρηση βασισμένη στη χρέωση και την πίστωση.

Κροπότκιν, Το σύστημα της μισθωτής εργασίας

———————————————————————————- 
Ο ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Του Μαξ Νεττλό

Η προσωπικότητα και οι ιδέες του Κροπότκιν ήσαν τόσο πολύ διαδεδομένες ανάμεσα στους συντρόφους και το ευρύ κοινό, τουλάχιστον μέχρι το 1914, που ελάχιστα μόνο μένει να ειπωθούν αυτή την ώρα του θανάτου του, όταν κάποιος δεν έχει διάθεση να συλλέξει το πλήθος των γεγονότων και των εικόνων, να αναλύσει λεπτομερώς ιδέες ή να καταγράψει μικρά γνωρίσματα και ανέκδοτες πτυχές της ζωής του. Ξανά, αυτή η Επανάσταση, που αφέθηκε να χαθεί το 1914 και που από τότε γράφεται με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα, με μια αυξανόμενη τάση ωρίμανσης, φαίνεται ακόμα μια τόσο ατακτοποίητη υπόθεση που  δύσκολα μπορούμε να υπολογίσουμε τις διαφορετικές απασχολημένες μ’ αυτήν δυνάμεις και τις προβλέψεις για την τελική της κατεύθυνση. Έτσι, με αρκετούς παράγοντες κρυφούς ακόμα, όσον αφορά τη λεπτομερή μας παρατήρηση τουλάχιστον, δεν μπορούμε να κρίνουμε ορθά, αυτή τη στιγμή, την επιρροή του έργου, της ζωής και των ιδεών του Κροπότκιν και να επιμείνουμε σε όλα αυτά που συνέβησαν και με μεγαλύτερη επιμονή σε όλα αυτά που προετοιμάζονται.

Η Εξουσία, την οποία πολέμησε σε όλη του τη ζωή, φαίνεται να είναι νικηφόρα παντού, από τον Ιμπεριαλισμό στον Μπολσεβικισμό και, επιπλέον, για τους σκεπτόμενους ανθρώπους αυτές είναι ψεύτικες νίκες, οι τελευταίες και περισσότερο ειδεχθείς εκδηλώσεις της Εξουσίας, η οποία σκάβει τον ίδιο της τον τάφο, με τη δημιουργία μια απέραντης επιθυμίας για πραγματική ελευθερία και συντροφικότητα και οδηγώντας αναπόφευκτα στη στιγμή που θα θεριστούν οι καρποί των σπόρων που έσπειρε ο Κροπότκιν και αρκετοί άλλοι Αναρχικοί.

 kropotkin.gifΌταν σε μερικές χώρες το παρόν σύστημα αμφισβητήθηκε και κατέρρευσε, ήταν πιθανώς αναπόφευκτο το ότι μερικά μεγάλα πολιτικά κόμματα και οι μάζες οι ίδιες, λαχταρώντας για εξουσία και, στην ουσία, δυσαρεστημένες και πεινασμένες, θα άρπαζαν πρώτα τα σκήπτρα της εξουσίας και θα υιοθετούσαν σκληρά εξουσιαστικά μέτρα. Η σειρά της ελευθερίας έρχεται έπειτα και το ερώτημα είναι ποια έκταση θα πάρουν τα γεγονότα τα οποία θα έχουν εμπνευστεί περισσότερο από την υπόθεση για την ελευθερία από ό,τι εκείνα από το 1917 και έπειτα; Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα για μας. Βρισκόμαστε στο κέντρο αυτής της διαδικασίας και μια σαφέστερη αποτίμηση του έργου του Κροπότκιν και της διαρκούς του επιρροής πρέπει προς στιγμήν να αναβληθεί. 

Είναι απαραίτητο να πούμε ότι, κατά τη διάρκεια της ζωής του και της δραστηριότητάς του, από τη δεκαετία του 1860 μέχρι και το 1914, έκανε οτιδήποτε ήταν δυνατόν να κάνει κάποιος και ελάχιστοι είναι αυτοί οι οποίοι μπορούν να κάνουν μια συνεχή εργασία, εργασία για την επιστήμη και την ανάπτυξη των ιδεών, εργασία για την προπαγάνδα και τη διάδοση των ιδεών, όλα αυτά συνοδευόμενα από σκληρή δουλειά για μια αρκετά μετριόφρονη εξασφάλιση των προς το ζειν. Θα μιλήσω για τον Κροπότκιν με βάση όλο το σεβασμό που τρέφω προς αυτόν, ως ένα σκληρά εργαζόμενο άνθρωπο, με μια σπάνια και τεράστια δραστηριότητα.

Θα μπορούσε να απολαμβάνει τη ζωή ευκολότερα, αλλά οι περιστάσεις τον έδεσαν στην εργασία του για πενήντα-εξήντα χρόνια και, από τη στιγμή που ήταν απασχολημένος, εργάστηκε με σπουδαία θέληση. Πιστεύω ότι οι ιδέες του διαπλάστηκαν από μια σιωπηλή διαδικασία συλλογής υλικού και παρατηρήσεων με την επιστημονική μέθοδο και βασίζοντας τα συμπεράσματά του πάνω σε αυτές.

Από τη στιγμή που αυτά τα συμπεράσματα πήραν μορφή στη δεκαετία του 1860 ή και τριάντα χρόνια αργότερα, του προσέδωσαν ένα απίστευτο επίπεδο και φαίνονταν αναλλοίωτα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Από εδώ και πέρα αποδείχτηκε ακούραστος στο να επιζητεί την επιβεβαίωση αυτών των ιδεών, αλλά ποτέ δεν θα έκανε κάποια παρέκκλιση ή θα έβρισκε ώρα για να τις επανεξετάσει ή να αναθεωρήσει τις βάσεις τους. Τουλάχιστον σε μένα, αυτή η άκαμπτη εμμονή σε όλα όσα παρατήρησε στις αρχές της δεκαετίας του 1860 και τα οποία η μνήμη του κράτησε θαυμάσια, μου φαίνεται κατά κάποιο τρόπο παράξενη και οδηγεί σε μια απομόνωση από την πάντα εξελισσόμενη πρόοδο της επιστήμης.

Θα ευχόμουν να δούμε αυτές τις ιδέες να ρίχνονται μέσα στο χωνευτήρι της γενικής επιστημονικής συζήτησης σε ένα μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι ήσαν πριν, kropotkinijwfkf1.jpgτροποποιημένες από την κριτική, επαυξανόμενες από την έρευνα αρκετών άλλων και τότε ίσως έρθουν σε μας περισσότερο διευρυμένες και λιγότερο σε προσωπική μορφή. Αλλά αναγνωρίζω ότι αρκετοί είναι οι λόγοι που δεν το έχουν επιτρέψει αυτό και έχουν ακινητοποιήσει τον Κροπότκιν, αν θα μπορούσα να πω, στην οριογραμμή ανάμεσα στην επιστήμη και στην προφητεία. Οι επιστήμονες είναι άφθονοι και προφήτες επίσης, αλλά οι άνθρωποι που έχουν καλλιεργηθεί από την αληθινή επιστήμη και τη μετασχηματίζουν από μόνοι τους επεκτείνοντάς την σαν προφήτες είναι πολύ σπάνιοι και η θέση του Κροπότκιν ήταν, με κάποιο σεβασμό μιλώντας, μοναδική.

Η λαμπρή πρόοδος των φυσικών επιστημών, μετά τη σπουδαία δουλειά του Δαρβίνου, που δημοσιεύτηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1850, καθώς και οι τεράστιες μη αναπτυγμένες πηγές της Ρωσίας και της Σιβηρίας, τις οποίες ανακάλυψε ο Κροπότκιν με τα ταξίδια του εκεί, παρακίνησε το ενδιαφέρον του για τη φυσική επιστήμη, γινόμενος ένας δραστήριος εργάτης αυτού του τεράστιου ζητήματος, το οποίο ακόμα και στη μοναρχική Ρωσία κανείς δεν το είχε ανακινήσει σχεδόν. Αλλά εδώ η φυσική του ανιδιοτέλεια διαταράχτηκε και όταν είδε την τσαλαπατημένη κατάσταση του λαού, για τον οποίο τα φυσικά πλούτη και ο ορυκτός πλούτος της Ρωσίας καθώς και όλες οι έρευνες του Δαρβίνου, του Χάξλεϊ και του Σπένσερ δεν σήμαιναν απολύτως τίποτα, αυτός παράτησε την ακαδημαϊκή του καριέρα και τάχθηκε ολόψυχα με αυτούς που ήδη προετοιμάζονταν για την Ρώσικη Επανάσταση.

Γι’ αυτό, μετά τα ταξίδια και τις σπουδές του στη δεκαετία του 1860, αλλά και την αρκετή χειρωνακτική δουλειά στο χώρο αυτό, τις μεταφράσεις και ανάλογες δουλειές για τα προς το ζειν, επέδειξε την ίδια θέληση για δουλειά για επαναστατικούς σκοπούς, με τα ταξίδια για την οργάνωση μυστικής προπαγάνδας, συνελεύσεις, ομιλίες και τυπογραφική δουλειά καθώς και τις δικές του μυστικές διαλέξεις, μια δραστηριότητα με το προσωπείο ενός εργαζόμενου ανθρώπου. Το ενδιαφέρον του ήταν πάντα επιμελέστατο, πήγαινε κατευθείαν στη βάση των πραγμάτων και έκανε την πραγματική δουλειά, μικρή ή μεγάλη, όπως απαιτείτο, από μια επαναστατική ομιλία μέχρι το σχεδιασμό ενός πλάνου για την αναδιοργάνωση του κινήματος σε όλη τη Ρωσία.

Πρώτα ταξίδεψε στο εξωτερικό στο διάστημα 1871-72 και, χωρίς άλλο, απέκτησε επαφές με τα μικρά Αναρχικά τμήματα της Διεθνούς στην Ελβετική Ιούρα, τα οποία τον γοήτευσαν και τα οποία πάντα τα θυμόταν και τα αγαπούσε. Μετά από μια περίοδο έντονης δραστηριότητας στη Ρωσία, τη σύλληψή του, τη φυλάκιση και την απόδρασή του, καθώς και μια παρατεταμένη περίοδο στο Λονδίνο, ενός άγονου τότε μέρους για επαναστάτες, επέστρεψε στην Ελβετική Ιούρα και από τα τέλη του 1876 και έπειτα, για μερικά χρόνια, έγινε η ψυχή της Αναρχικής Διεθνούς. Το κίνημα εκείνη την εποχή είχε παρακμάσει όσον αφορά την εξωτερική του απεύθυνση και η μορφή της διεθνούς ομοσπονδίας, όντας χωρίς αξιώσεις και ελαστικότητα, θεωρήθηκε εντελώς περιττή από τους ντόπιους προπαγανδιστές, μέχρι την αναδιοργάνωση του Σαιντ Ιμιέ, το 1872. Ακόμα, μερικοί από τους πρώτους προπαγανδιστές, εκείνοι που συμμετείχαν στο φανερό κύκλο του Μπακούνιν, τον επονομαζόμενο «Συμμαχία», συνέχισαν να συνέρχονται, να γράφουν ο ένας στον άλλον ή να συναντιούνται και έτσι ο Κροπότκιν έγινε σε λίγο ένας από αυτούς, ο πιο φλογερός και ο πιο δραστήριος της εποχής, ενθαρρύνοντας πάντα αυτούς των οποίων η προπαγάνδα στην περίοδο αυτή της γενικής αντίδρασης τους είχε κατά κάποιο τρόπο κουράσει.

180px-kropotkin_nadar.jpg Συνέβη να γνωρίζω, από τις επαφές μου με τον Τζέϊμς Γκιγιώμ, τον αριθμό των διεθνών επιστολών που απευθύνονταν στον Κροπότκιν, που αποδεικνύουν και τις σχέσεις του, τις προσπάθειές του, αλλά και την κατάσταση του κινήματος, όπως αυτό ήταν στα ενδότερα των χωρών εκείνων όπου η Αναρχική Διεθνής ή τμήματά της υπήρχαν ακόμα, εκτός της Ιταλίας, όπου το κίνημα ήταν πάντα τόσο δυνατό και σε καλή κατάσταση και όπου η βοήθειά του χρειαζόταν ελάχιστα.
Αυτές οι επιστολές, για παράδειγμα, εικονογραφούν το Ισπανικό κίνημα αυτής της περιόδου – όταν η Διεθνής έπρεπε να οργανωθεί υπόγεια για χρόνια – και οι περιστάσεις αυτές οδήγησαν ακόμα σε ένα ταξίδι του Κροπότκιν στην Ισπανία, για να διευθετήσει μερικές υποθέσεις της Διεθνούς εκεί, ένα ταξίδι στο οποίο εντυπωσιάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον επαναστατικό ζήλο των Ισπανών εργατών. Μπόρεσε, επίσης, να συντάξει, για κάποιους Γερμανούς Αναρχικούς εργάτες στην Ελβετία, το πρώτο Γερμανικό Αναρχικό πρόγραμμα που κυκλοφόρησε ποτέ και μαζί με τον P. Brousse, από το Μονπελιέ, να δώσει μεγάλη βοήθεια στην πρώτη Γερμανική Αναρχική εφημερίδα, που τότε κυκλοφόρησε τη Βέρνη, την «Arbeiter Zeitung», την οποία, μαζί με ένα σημαντικό αριθμό άλλων Αναρχικών εκδόσεων της εποχής, είχε την άριστη ιδέα να τη στείλει στο Βρετανικό Μουσείο, στο οποίο η φάση αυτή του κινήματος μπορεί να μελετηθεί με εξαιρετική άνεση. Σε μιαν άλλη στιγμή, ξανά, όταν απουσίαζε ο Τζέϊμς Γκιγιώμ, εξέδωσε το «Δελτίο» του Ιούρα (στα Γαλλικά). Εκεί έγραψε για το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο και πήρε θέση υπέρ του Σλαβικού εθνικισμού, που πάντα τον ενέπνεε όταν ξεχείλισε σαν έκρηξη ξανά κατά τη διάρκεια του Ρωσο-ιαπωνικού Πολέμου καθώς και κατά τη διάρκεια των πολέμων των Βαλκάνιων Συμμάχων το 1914, μην εκπλήσσοντας, βέβαια, κανέναν από αυτούς οι οποίοι γνώριζαν τον αναλλοίωτο χαρακτήρα του, τις εντυπώσεις και τα συμπεράσματά του.

Η διεθνής του δραστηριότητα τον οδήγησε στο Βέλγιο, στα Συνέδρια που έγιναν στο Verviers και στο Gent, απ’ όπου έπρεπε να πάει στο Παρίσι, όπου μπήκαν οι πρώτες βάσεις του σημερινού Αναρχισμού. Επέστρεψε στην Ελβετία, όπου εξέδωσε το «Revolte»Εξεγερμένος»), στις αρχές του 1879 και αυτή η εφημερίδα – στην οποία ο Κροπότκιν από την αρχή έδωσε την πλήρη του προσοχή και μια τεράστια φροντίδα – έγινε γρήγορα το διεθνές όργανο του ανερχόμενου Αναρχισμού, ενώ στη Γαλλία ξέσπασαν σφριγηλά κινήματα, κυρίως στο Παρίσι και στην περιοχή Rhone, στη Λυών και αλλού.
Αυτά ήταν τα χρόνια της μεγάλης δραστηριότητας του Κροπότκιν – όταν, εκτός από τη «Rovolte», έγραψε και μια σειρά άρθρων, τα οποία αργότερα ο Ελυζέ Ρεκλύ τα συγκέντρωσε σε έναν τόμο, με τον τίτλο «Λόγια ενός Επαναστάτη» -επέκτεινε την προσωπική του δράση και τις σχέσεις του στη νοτιοδυτική Γαλλία, στην περιοχή της Λυών και, την ίδια στιγμή, βρήκε μια ευχάριστη επιστημονική εργασία, με τη βοήθεια του Ελυζέ Ρεκλύ, στο Clarens, στη λίμνη της Γενεύης, με τους τεράστιους ετήσιους τόμους της γεωγραφίας του, εκτός, βέβαια, από το να απολαμβάνει την κλειστή συντροφικότητα αυτού του ανθρώπου που διέθετε μια μεγάλη κουλτούρα και τις πιο ωραίες Αναρχικές ιδέες.

Θα έρθει μια στιγμή που μερικοί ενθουσιώδεις σκεπτόμενοι και ψυχολόγοι θα συγκρίνουν τον Αναρχισμό του Κροπότκιν και αυτόν του Ρεκλύ, με τον οποίο συνεργάστηκε στενά, που ήσαν πολύ κοντινοί φίλοι και, ακόμα, με τον οποίο φαίνεται – σε μένα τουλάχιστον – ότι έχει μεγάλες διαφορές, αλλά και αξιοσημείωτες συγγένειες. Για μένα ο Αναρχισμός του Κροπότκιν φαίνεται στερεότερος, λιγότερο ανεκτικός, περισσότερο ρυθμισμένος για να είναι πρακτικός, ενώ αυτός του Ρεκλύ φαίνεται να είναι πλατύτερος, θαυμάσια ανεκτικός, ασυμβίβαστος επίσης, βασισμένος σε μια πιο ανθρωπιστική βάση. Υπάρχει περισσότερος χώρος και για τους δύο και εάν ο Αναρχισμός του Κροπότκιν, όντας περισσότερο της εποχής του, ίσως εξαφανιστεί με αυτόν, αυτός του Ρεκλύ μου φαίνεται ότι θα έχει μεγαλύτερη διάρκεια, αν και ο καιρός να αναγνωριστεί αυτό δεν έχει ακόμα έρθει, αλλά είναι βέβαιο ότι θα γίνει.

Το 1881 ο Κροπότκιν συμμετείχε στο Διεθνές Επαναστατικό Συνέδριο στο Λονδίνο, το οποίο αποτέλεσε πρόφαση για τις Ελβετικές αρχές να καταστήσουν την παραμονή του στη Γενεύη και στο Clarens αδύνατη, ενώ μόλις λίγο καιρό αργότερα η δραστήρια ανάπτυξη του κινήματος στην περιοχή της Λυών χρησιμοποιήθηκε από τις Γαλλικές αρχές για να φυλακίσουν και δικάσουν τους πρωταρχικούς προπαγανδιστές – τον Κροπότκιν επίσης – στη Λυών (το 1883), κάτι που οδήγησε στη φυλάκισή του στο Clairvaux, μέχρι τις αρχές του 1886, όταν μια αμνηστία απελευθέρωσε αυτόν, τη Λουίζ Μισέλ και άλλους. Μετά από μια σύντομη περίοδο στο Παρίσι, όπου δεν του επέτρεψαν να μείνει, πήγε στην Αγγλία και εγκαταστάθηκε στο Harrow, στο Λονδίνο. Πέρασε κάποιες εκτεταμένες και μάλλον πληκτικές περιόδους στο Λονδίνο από το 1876, όταν το Σοσιαλιστικό κίνημα ήταν αρκετά ολιγάριθμο ή βρισκόταν στις αρχές του, όπως το 1881. Τα χρόνια 1884 και 1885 το αντικοινοβουλευτικό τμήμα της Σοσιαλιστικής Δημοκρατικής Ομοσπονδίας (στην οποία συνυπήρχαν ονομαστοί Αναρχικοί, όπως ο Joseph Lane και ο Sam Mainwaring, εξουσιαστές επαναστάτες, όπως οι Andreas Shue, William Morris και οι φίλοι του και, περιέργως αρκετοί, μάλλον από προσωπικούς λόγους, συγκεκριμένοι Μαρξιστές, όπως οι Avelings, Bax και άλλοι), αποσχίστηκε και ίδρυσε τη Socialist League (Σοσιαλιστική Λίγκα) το 1884. Δυστυχώς, τα γεγονότα αυτά ήσαν τότε άγνωστα στον Κροπότκιν και όταν πήγε στο Λονδίνο το 1886 πρέπει να τα έμαθε όλα αυτά από τον πρώτο του φίλο εκεί, τον H.M.Hyndman και από μερικούς Άγγλους Αναρχικούς που δεν ήσαν μέλη της Σοσιαλιστικής Λίγκας και οι οποίοι, επίσης, προέρχονταν από τους Σοσιαλδημοκράτες. Το γεγονός αυτό μαζί με τη «φαινομενική» επιρροή των Μαρξιστών, της κόρης του Μαρξ, στη Σοσιαλιστική Λίγκα – και ως ένας αυτόπτης μάρτυρας αυτών των γεγονότων από το τέλος του 1885, νομίζω ότι μπορώ να τονίσω με σιγουριά αυτό το «φαινομενική» – ίσως εμπόδισαν την ανάπτυξη των Αναρχικών του Ιούρα στην Αγγλία, αλλά και γιατί σοβούσε η διαμάχη του Μαρξ με τον Μπακούνιν.  Είναι θλιβερό το ότι ο Κροπότκιν φαίνεται να μην έχει άμεση άποψη της πραγματικής κατάστασης και αποφάσισε, από το να μην έχει τίποτα να κάνει με τη Σοσιαλιστική Λίγκα, να σχηματίσει μια ανεξάρτητη ομάδα, η οποία άρχισε τη δράση της μέσω της χρησιμοποίησης της εφημερίδας «Αναρχικός» του σημαντικού αναρχοατομικιστή, H. Seymour, ως οργάνου της, ένα σχήμα συνεργασίας που κατέρρευσε μέσα σε λίγους μήνες. Μετά από αυτό δεν υπήρχε καμία εφημερίδα μέχρι τον Οκτώβρη του 1886, που άρχισε να εκδίδεται η «Freedom» («Ελευθερία»).

 Η Σοσιαλιστική Λίγκα εκείνη την εποχή συγκέντρωνε τον ανθό του Αγγλικού Επαναστατικού Σοσιαλισμού, κυρίως τους λαϊκούς επαναστάτες που είχαν αρκετά Αναρχικές τάσεις, οι οποίοι αναζωογόνησαν το Αγγλικό κίνημα γύρω στο 1880 - ένας από αυτούς, μάλιστα, ο Joseph Lane, έγραψε το πρώτο Αγγλικό Αναρχικό φυλλάδιο, με τον τίτλο «An Anti-state Communist Manifesto» («Ένα Αντι-κρατικό Κομμουνιστικό Μανιφέστο»), που δημοσιεύτηκε το 1887 – και μερικούς πολύ καλούς ανθρώπους που φαίνονταν ότι ελκύονταν από το Σοσιαλισμό του William Morris, αυτής της περιόδου. Εάν ο Κροπότκιν ενωνόταν με αυτούς αυτή την περίοδο θα τύχαινε μιας πολύ φιλικής υποδοχής και θα είχε πολύ μεγάλες ευκαιρίες για Αναρχική προπαγάνδα. Αρκετοί σύντροφοι που τότε ήσαν στις καλύτερες στιγμές τους, θα μπορούσαν να είχαν έρθει με το μέρος του. Αντίθετα, απέκτησαν την εντύπωση ότι ο Κροπότκιν και, ακόμα, περισσότερο, οι νέοι προσηλυτιστές του Αναρχισμού, οι προερχόμενοι από την SDF, λίγο ενδιαφέρονταν γι’ αυτούς και έτσι ακολούθησαν το δικό τους δρόμο. Μερικοί βρήκαν μόνοι τους το δρόμο προς τον Αναρχισμό, μερικοί, πάντως, χάθηκαν στην αμφιβολία και στην αβεβαιότητα. Πάντα
αισθανόμουν ότι μια θαυμάσια ευκαιρία χάθηκε εκεί.

Πάντως, πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι με αυτό που ο Κροπότκιν διάλεξε να κάνει και ποτέ του δεν τσιγκουνεύτηκε τη βοήθειά του στη μικρή ομάδα – την οποία ονόμαζε Freedom Group – και την εφημερίδα της. Τα άρθρα του για αρκετά χρόνια δεν υπογράφονταν και κανείς, παρά μόνο εκείνοι οι οποίοι έκαναν την άμεση επεξεργασία τους, όπως η C.M. Wilson και ο αργότερα σύντροφός μας A. Marsh ή οι στοιχειοθέτες της εφημερίδας, γνώριζαν την τεράστια φροντίδα που ο Κροπότκιν έδωσε σ’ αυτήν. Έχοντας δει μερικές από τις επιστολές του μόνο μιας μικρής περιόδου, προς τον A. Marsh, μπορώ να το βεβαιώσω. Μια παρόμοια βοήθεια έδωσε για χρόνια στη «Revolte» του Παρισιού – η οποία διαδέχτηκε την ομώνυμη εφημερίδα της Γενεύης – και ο Jean Grave είναι ακόμα στη ζωή και μπορεί να το βεβαιώσει.

Οι πρώτες εκδόσεις της «Freedom» περιέχουν, όπως πολύ καλά θυμάται ο Jean Grave, ένα ολόκληρο βιβλίο από αυτόν, ολοκληρωμένο ή σχεδόν ολοκληρωμένο, μια σειρά άρθρων (ανυπόγραφων), τα οποία ακολουθούν ένα ήδη δοσμένο σχέδιο, όπως εκείνα που προηγούνται και αποτέλεσαν το «The Words of a Rebel» («Λόγια ενός Επαναστάτη») και αυτά που ακολουθούν, το «The Conquest of Bread» «(Η Κατάκτηση του Ψωμιού»). Η εργασία αυτή συντελέστηκε ανάμεσα στα δύο προαναφερόμενα βιβλία και είναι προσαρμοσμένη στις ανάγκες των Αγγλικών κοινωνικών και πολιτικών θεσμών. Έτσι ακόμα δεν έχει ανακαλυφτεί ίσως ένας αρκετά δημοφιλής πρόλογος στον Αναρχισμό από τον παλιό φάκελο της εφημερίδας αυτής.

Ευτυχώς, ο κατοπινός εκδότης του «Nineteenth Century», Knowles, του έδωσε την ευκαιρία να γράψει άρθρα για τη Ρωσία, για τον Αναρχισμό («The Scientific Basis of Anarchy» («Η Επιστημονική Βάση της Αναρχίας»), Φλεβάρης 1887, «The Coming Anarchy» («Η Επερχόμενη Αναρχία»), Αύγουστος 1887 και περισσότερο χώρο για να εργαστεί λεπτομερέστερα πάνω στην οικονομική βάση των ιδεών του, από όπου και τα «The Breakdown of our Industrial Village» («ΗΚατάρρευση του Βιομηχανικού μας Χωριού») Απρίλης 1988, «The Coming Reign ofPlenty» («Το Επερχόμενο Βασίλειο της Αφθονίας»), «The Industrial Village ofthe Future» («Το Βιομηχανικό Χωριό και το Μέλλον»), «Brain and Manual Work» («Διανοητική και Χειρωνακτική Εργασία») και «The Small Industries of Britain» («Οι Μικρές Βιομηχανίες της Βρετανίας») Αύγουστος 1900, άρθρα που συμπεριελήφθησαν στο βιβλίο «Fields, Factories and Workshops» («Αγροί, Εργοστάσια και Εργαστήρια»), που κυκλοφόρησε το 1901. Ακόμα δημοσίευσε τη σειρά «Mutual Aid» («Αλληλοβοήθεια»), από το Σεπτέμβρη του 1890 ως τον Ιούλη του 1896, που ακολουθήθηκε από τα άρθρα όπως «The Theory of Evolution and Mutual Aid» («Η Θεωρία της Εξέλιξης και η Αλληλοβοήθεια») Γενάρης 1910, «The Direct Action of Environment on Plants» («Η Άμεση Δράση του Περιβάλλοντος στα Φυτά») Ιούλης 1910, «The Response of Animals to their Environment» («Η Ανταπόκριση των Ζώων στο Περιβάλλον τους») και «Inheritance of Acquired Characters» («Κληρονομιά των Επίκτητων Χαρακτήρων») Μάρτης 1912. Στο μεταξύ, είχε αρχίσει τη συγγραφή μιας ηθικής σειράς, το «The Ethical Needs of the Present Day» («Οι Ηθικές Ανάγκες του Παρόντος») Αύγουστος 1904, το «Morality of Nature» («Ηθική της Φύσης») Μάρτης 1905, το οποίο, νομίζω, δεν  συνεχίστηκε εξαιτίας της Ρώσικης επαναστατικής αλλαγής του 1905, που απορρόφησε τον καιρό και τις προσπάθειές του.

Οι μελέτες του πάνω στη Ηθική συνεχίστηκαν, αλλά η αυξανόμενη πίεση όσον αφορά το χρόνο του και η προβληματική του υγεία διέκοψαν τις συνεχείς τους εκδόσεις και τελευταία του ανατέθηκε να εργαστεί πάνω στην Ηθική του Ντμιτρίεβο. Τα άρθρα που γράφτηκαν για το «Nineteenth Century» – παραλείπω διάφορα άλλα για τη Φιλανδία, τις Γαλλικές φυλακές ή τη Γαλλική Επανάσταση κλπ. – αποτέλεσαν τότε τη σπουδαιότερη εργασία από οτιδήποτε κι αν έγραψε, ειδικά τη σειρά άρθρων με τον τίτλο «Recent Science» («Πρόσφατη Επιστήμη»), περίπου 17 μεγάλα άρθρα στο διάστημα 1892-1901, όπου ασχολείται με την επιστημονική πρόοδο σε όλα τα επίπεδα, κάτι που απαίτησε την επιμελέστερη προετοιμασία.

Εκτός από αυτά έκανε και διαλέξεις σε ταξίδια στην επαρχία και στη Σκωτία, κυρίως έχοντας να κάνει με ζητήματα που αφορούσαν τη Ρωσία και, για πάνω από είκοσι χρόνια, μιλούσε για την Παρισινή Κομμούνα και τους Μάρτυρες του Σικάγου, ενώ τα ύστερα χρόνια του πάντα έγραφε και έστελνε γράμματα. Η Ομάδα της «Freedom» κατάλαβε την ενδεχόμενη απομόνωσή της και το 1881 άρχισαν να οργανώνονται διαλέξεις, από τις οποίες θυμάμαι μερικές στις οποίες μίλησε ο Κροπότκιν, στα γραφεία της Σοσιαλιστικής Λίγκας, στην οδό Farringdon του Λονδίνου. Αλλά ακόμα και τότε δεν έγινε καμιά περαιτέρω συνεργασία και αυτό δεν συνέβη μέχρι που το Commonweal Group (Ομάδα «Κοινή Ευημερία») διαλύθηκε εξαιτίας διωγμών το 1894 και η «Freedom», επίσης, θεληματικά διέκοψε την κυκλοφορία της για μερικούς μήνες το 1894-95, μέχρι που οι εναπομείναντες της Commonweal και η «Freedom» συγχωνεύτηκαν και ξανάρχισε η κυκλοφορία της δεύτερης το Μάη του 1895 και από τότε κυκλοφορεί χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα.

Κατά κάποιο τρόπο, κανένα από τα γεγονότα αυτά, τη συνταρακτική αυτή περίοδο των αρχών της δεκαετίας του 1890, δεν έφερε τον Κροπότκιν σε στενή επαφή με το Αγγλικό κίνημα όπως συνέβη πριν – όπως άκουσα από περιγραφές – ανάμεσα σε αυτόν και στο κίνημα στις πολίχνες του Ιούρα και στη Γενεύη. Η φιλολογική εργασία για τα προς το ζειν (βοηθητική γεωγραφική εργασία κλπ) και η υγεία του, που επιδεινώθηκε από τη ζωή στη φυλακή, επίσης τα πολλά καλέσματα από διάφορους για τη φιλολογική του βοήθεια, η αλληλογραφία κλπ., απαιτούσαν τη συνταξιοδότησή του, αλλά αυτός περνούσε περιόδους εντατικής εργασίας σε βιβλιοθήκες και το πρόβλημα ήταν ότι πάντα κατοικούσε σε μια αξιοσημείωτη απόσταση από το κέντρο, στο Harrow, στο Acton, στο Bromley (Kent), στο Muswell Hill και, τελικά, όταν το απαίτησε η υγεία του, στο Brighton και μόνο πέρασε μια παράξενη βδομάδα ή λίγο περισσότερο στο Λονδίνο, κάνοντας πάντα έρευνα στις βιβλιοθήκες. Καθώς διέθεσε όλο του το χρόνο στη μελέτη, στην αλληλογραφία και στους επισκέπτες, δεν μπορούσε πιθανώς να κάνει τίποτα περισσότερο και εάν η επαφή του με το
κίνημα του Λονδίνου ήταν συχνότερη, άλλα μέρη της εργασίας του, η οποία απευθύνθηκε σε ένα μεγάλο κοινό, θα πρέπει να είχε περικοπεί.

Είχε τόσα πολλά πράγματα στο κεφάλι του, τα οποία οδηγούσαν σε μελέτη, η οποία, όπως όλες οι σοβαρές μελέτες, ποτέ δεν είχαν ένα τέλος. Έτσι ξοδεύτηκε όλη του η ζωή, σαν να ήταν ο ίδιος ενάντια στον αγώνα για ζωή, που σπάνια ήταν τόσο χαρούμενος, όταν, επιτέλους, ανακάλυψε μια ευκαιρία να το κάνει για λίγο. Σε όλα αυτά προστέθηκε και η ευθύνη για μια έρευνας περί Ηθικής, για την οποία υπήρξε αρκετή βιβλιογραφία – ανταγωνιστική στις ιδέες του – που έπρεπε να εξεταστεί προκαταρκτικά.

Τότε το αμερικάνικο ταξίδι του, που έγινε κατόπιν μιας πρόσκλησης από το «Atlantic Monthly» για να γράψει τις «Αναμνήσεις» του, μια στροφή πίσω στο πρώτο μέρος της ζωής του απ΄ όπου αναβίωσε όλες τις πρώτες αναμνήσεις του στη Ρωσία και, δια μέσου του οποίου οδηγήθηκε σε αρκετές άλλες αναμνήσεις, για τις οποίες δεν μίλησε στο βιβλίο του «Memoirs». Γνωρίζοντας το ιστορικό και βιβλιογραφικό μου ενδιαφέρον – το οποίο πάντα υποστήριξε αρκετά φιλικά - μου έδωσε εκείνα τα χρόνια αρκετές προσθήκες στις «Memoirs» του, τις οποίες και φρόντισα να καταγράψω. Αυτή η ανάμνηση της νεότητάς του οδήγησε, επίσης, σε εκείνες τις αμερικάνικες διαλέξεις πάνω στη Ρώσικη λογοτεχνία, το
αντικείμενο ενός άλλου βιβλίου του, που εκδόθηκε το 1905.

Στο μεταξύ, η Ρωσική Επανάσταση του 1905 προετοιμαζόταν και αυτό τον οδήγησε σε μια ανασκόπηση των μελετών του πάνω στη Γαλλική Επανάσταση του 1789-1794, ένα αντικείμενο το οποίο είχε στο μυαλό του όταν πρωτοπήγε στο Παρίσι, το 1877, αφιερώνοντας τότε κάθε ώρα που μπορούσε στην ιστορική έρευνα. Η μελέτη ενός Ρώσου ιστορικού καθώς και του βιβλίου του F. Rocquans, για τους προδρόμους της Γαλλικής Επανάστασης, τον οδήγησαν σε διάφορα συμπεράσματα των οποίων το «Spirit of Revolt» («Το Πνεύμα της Εξέγερσης»), το 1882, (στο «Revoke») αποτελεί το πρώτο αποτέλεσμα. Το σχετικό άρθρο του 1889 στο «Nineteenth Century», ένα άλλο άρθρο καθώς και μερικά άλλα άρθρα στο περιοδικό «Temps Nouveaux» («Νέοι Καιροί») αποτελούν μια μεταγενέστερη επαύξηση, μέχρι την κατάπτωση των εκδοτών εξαιτίας των συνεχών προσθέσεων και διορθώσεων, που οδήγησαν στην έκδοση του μεγάλου Γαλλικού βιβλίου του των 749 σελίδων (το 1909).

Αυτή η τόσο λεπτομερειακή επανεξέταση της Γαλλικής Επανάστασης, η σύγχρονη Ρώσικη Επανάσταση του 1905 και τα επακόλουθά της στα χρόνια που ακολούθησαν - τα περισσότερο σκληρότερα χαρακτηριστικά του Κροπότκιν αυτών των χρόνων που αποκαλύπτονται στο «The Terror in Russia» («Ο Τρόμος στη Ρωσία») Ιούλης 1909 – οι ανανεωμένες επαφές με τη Ρωσία από τις πρώτες του αναμνήσεις που ήδη εξιστορήθηκαν, οι επαφές με ένα μεγάλο αριθμό Ρώσων επισκεπτών από το 1905 και μετά, η συνεργασία του με μια ρώσικη αναρχική ομάδα (που κυκλοφορούσε ένα μικρό έντυπο στο Λονδίνο, στη Ρώσικη γλώσσα, το 1906-1907), οι συναντήσεις του με διάφορους Ρώσους πολιτικούς, δημοσιογράφους, καλλιτέχνες διαφόρων και ποικίλων απόψεων, μορφοποίησαν αρκετά την άποψη του Κροπότκιν για τη Ρωσία στα χρόνια πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο
Ιαπωνικός Πόλεμος αναζωπύρωσε τα πολιτικά του αισθήματα, τα ταξίδια του στη Γαλλία (Βρετάνη και Παρίσι), στη νότια Ελβετία (Λοκάρνο) και στην Ιταλική Ριβιέρα (Ραπάλλο) – παρά την άσχημη κατάσταση της υγείας του – τον έφεραν σε επαφή με διάφορες ομάδες και άτομα και αναζωογόνησε το ενδιαφέρον του για το πολιτικό κουτσομπολιό που του άρεσε, το οποίο όλοι οι προσωπικοί φίλοι όπως ο H.M. Hyndman, ασφαλώς γνώριζαν και το οποίο κατέπληξε όλους εκείνους που πίστευαν, όταν τον πρωτοσυνάντησαν, ότι θα έρχονταν πρόσωπο με πρόσωπο με έναν αντιμιλιταριστή, αντιπατριώτη διεθνιστή κ.λπ. Το αντίθετο, όμως, σχεδόν συνέβη. Η υπεράσπιση της Γαλλίας και της Ρωσίας ήταν όλο και περισσότερο θέματα υψίστης σπουδαιότητας για εκείνον και όταν ο Ελυζέ Ρεκλύ και ο Τολστόι πέθαναν και απέμεινε ο μόνος από τους παγκόσμια γνωστούς ελευθεριακούς ανθρωπιστές, δεν ύψωσε τη φωνή του στα χρόνια των γενικών πολεμικών προετοιμασιών και των πολέμων, από το 1911 ακόμα, στην Τρίπολη και στα Βαλκάνια. Ο Μαλατέστα μίλησε για τη «ληστεία της Τρίπολης» του 1911, αλλά ο Κροπόκιν έμεινε σιωπηλός όταν ξέσπασε ο Βαλκανικός Πόλεμος του 1912 και με έκανε να πάω από τη μια άκρη του δωματίου μου στην άλλη σαν να δέχτηκα ένα χτύπημα της ρητορικής του δυναμικής, όταν είδε ότι δεν πανηγύριζα για τις νίκες των Βαλκάνιων συμμάχων. Αλλά αρκετά γι’ αυτό το
ζήτημα, το οποίο, από το 1914, είναι ένα στοιχείο γενικής παραδοχής. Για μένα είναι απλώς και μόνο η εκδήλωση μιας αίσθησης, η οποία δεν τον είχε αφήσει ούτε για μια στιγμή από τη νεότητά του, τα παιδικά του χρόνια ή όταν ήταν νήπιο και η οποία ποτέ δεν αποκρύφτηκε όταν παρουσιάστηκαν οι ευκαιρίες, όπως το 1876, το 1904, το 1912 και από το 1914 και μετά.

Για να συμπληρώσουμε τον ατελείωτο κατάλογο των πρωταρχικών του αντικειμένων μελέτης, ο Κροπότκιν ασχολήθηκε ακόμα και με την εντατική γεωργία, την αποκέντρωση και την τοπική αυτό-ανεξαρτησία, όπως την έλεγε. Από τα πειράματα στο Jersey και τις προσπάθειες του κ. Rowntree για εσωτερικό αποικισμό τα ενδιαφέροντά του επεκτάθηκαν στον Καναδά, όπου ταξίδεψε με το British Association, στη Γαλλική κηπουρική και πάει λέγοντας. Όταν έγραψε μια αναθεωρημένη Γαλλική έκδοση (το 1913) του «Modern Science and Anarchism» («Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός») και επίσης το άρθρο πάνω στον Αναρχισμό στην Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα (σε ένθετο), οδηγήθηκε να εξετάσει τους πρώιμους Αναρχικούς συγγραφείς και επηρεάστηκε πολύ από αρκετές προχωρημένες ιδέες που βρήκε εκεί σε ανύποπτο χρόνο. Ακόμα και ο Φουριέ τον ενδιέφερε αρκετά. Λυπήθηκε μόνο που, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο χρόνος του ήταν τόσο περιορισμένος, με τη βελτίωση μεταφράσεων, την αλληλογραφία και τους επισκέπτες. Η ικανότητά του για εργασία ήταν σοβαρά κλονισμένη και όταν υπερέβη τους ιατρικούς περιορισμούς παροπλίστηκε για βδομάδες και του απαγορεύτηκε κάθε εργασία.

Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων χρόνων πριν το 1914 αισθανόταν πάρα πολύ την ανάγκη να εργάζεται πάντα για βιοποριστικούς λόγους, αν και θα μπορούσε να απολαύσει κάποια πραγματική ξεκούραση, που γι’ αυτόν σήμαινε διάβασμα και συλλογή βιβλίων (επειδή ήταν επίσης και λάτρης του βιβλίου και απολάμβανε το να συλλέγει σπάνιες επαναστατικές εκδόσεις), κάποιες καλλιτεχνικές απολαύσεις, καθώς και ακρόαση των ενδιαφερόντων νέων, με μερικές γρήγορες κρυφές ματιές πίσω από τις κουρτίνες της πολιτικής, ανάμεσα στα άλλα. Αλλά μια τέτοια διασκέδαση δεν μπορούσε ποτέ να την απολαύσει, με καταστρεμμένη την ικανότητά του για εργασία και πολύ επισφαλή υγεία που ποτέ δεν του έδωσαν μια πραγματική ανάπαυλα. Επίσης, κάποια στιγμή ήταν κεφάτος και εύθυμος και αγαπούσε τα αστεία και τα γέλια, αλλά την επόμενη στιγμή ήταν τρομερά σκληρός και σοβαρός και, πάνω απ’ όλα, αμετακίνητος στην εμμονή του στα διαφορετικά νήματα των ιδεών τις οποίες είχε διατυπώσει. Αλλά γιατί επιμένουμε στις αδυναμίες αυτές, οι οποίες, στο κάτω-κάτω, χωρίς αμφιβολία, είχαν τα πλεονεκτήματά τους επίσης και συνεισέφεραν στη σύνθεση μιας μοναδικής προσωπικότητας που ήταν.

Η στάση του το 1914 δεν με εξέπληξε, δεν θα «μπορούσε» να έχει φερθεί διαφορετικά και αυτοί οι οποίοι τον γνωρίζουν πολύ καλά, μπορούσαν να μαντέψουν τη στάση του. Χωρίς να επιθυμούμε να εισάγουμε κάθε αμφισβητήσιμο αντικείμενο, ας μου επιτραπεί να πω ότι, κατά τη γνώμη μου, αλλά και κατά τη γνώμη των καλά πληροφορημένων Γερμανών συντρόφων (του Γκ. Λαντάουερ, του θύματος του Μονάχου το 1919), ήταν αρκετά απληροφόρητος για τη Γερμανία, για το Σοσιαλισμό των πολιτικών και τον εθνικό χαρακτήρα γενικά. Οι πηγές του προέρχονταν μάλλον από δεύτερο χέρι ή ήταν παραποιημένες και δεν θα μπορούσε να βασίσει κάθε επιστημονική άποψη πάνω σε αυτές, αν και όταν έγραψε για την επιστήμη συμβουλευόταν και αναγνώριζε τις Γερμανικές πηγές με ενδιαφέρον και ακρίβεια.

Μπορώ έτσι να αισθανθώ και να καταλάβω τη ζωή του από το 1914 ώς το 1917, καθώς επίσης την τεράστια ικανοποίησή του για τη Ρώσικη Επανάσταση του 1917 και την ελπίδα με την οποία επέστρεψε στη Ρωσία τον καιρό του Κερένσκι. Μερικούς μήνες αργότερα, πάντως, η ζωή του πρέπει να μεταβλήθηκε σε τραγωδία και πρέπει να είχε αυτό το τέλος. Ο Τολστόι είπε στον τσάρο το 1908: «Δεν μπορώ πλέον να παραμένω σιωπηλός. Πρέπει να μιλήσω», αλλά η φωνή του Κροπότκιν προς το Λένιν δεν ακούστηκε, παρά μόνο σε ελάχιστα γράμματά του προς αυτόν, που κυκλοφόρησαν στο εξωτερικό, αλλά ίσως νόμισε ότι όλοι του οι φίλοι θα μπορούσαν να εκλάβουν τη σιωπή του όπως αυτή του Σπάϊς την ώρα της εκτέλεσής του στο Σικάγο το 1887: «Θα έρθει μια στιγμή που η σιωπή μας θα είναι δυνατότερη από τις πνιγμένες φωνές μας σήμερα». Έτσι η σιωπή του Κροπότκιν καλύπτει μια τραγωδία πριν αυτός εξαφανιστεί, αλλά παραμένει σε μας η χαρούμενη, ακούραστη εργασία του για την ελευθερία, την επιστήμη και
την ανθρωπότητα.

(Το κείμενο αυτό γράφτηκε και δημοσιεύτηκε στην αγγλική «Freedom» το
Φεβρουάριο του 1921, λίγο μετά το θάνατο του Κροπότκιν τον ίδιο χρόνο, με
τον τίτλο
«Kropotkin at Work». Το 1998 κυκλοφόρησε σε ξεχωριστή μπροσούρα από το Barricade Books/Infoshop, στη Μελβούρνη, από όπου και έγινε η ελεύθερη μετάφραση που ακολουθεί.  Aπό: Ούτε θεός ούτε αφέντης)
————————————————————————————– 
kropotkin3.gifΜόσχα. 13 Φλεβάρη 1921

Κηδεύεται ο αναρχικός Πέτρος Κροπότκιν που είχε πεθάνει λίγες μέρες πριν (9 Φλεβάρη). Η κηδεία του γίνεται το θέατρο όπου διαδραματίζεται η τελευταία μαζική διαδήλωση αναρχικών στη μπολσεβίκικη Ρωσία. Κάτω από την πίεση των αντιεξουσιαστών, το μπολσεβίκικο καθεστώς αποφυλακίζει προσωρινά αναρχικούς κρατούμενους για να παραβρεθούν στην τελετή. Ένα πλήθος 100.000 ατόμων συνοδεύει το φέρετρο ως το νεκροταφείο. Ξετυλίγονται μαύρες σημαίες αλλά και πανώ που γράφουν “Εκεί που υπάρχει εξουσία δεν υπάρχει ελευθερία” και “Οι αναρχικοί απαιτούν να απελευθερωθούν από τις σοσιαλιστικές φυλακές“. Φτάνοντας στο νεκροταφείο, οι ομιλητές αποδίδουν τον τελευταίο φόρο τιμής στον συγγραφέα της “Κατάκτησης του Ψωμιού”.
————————————————————————————-

Pedro Kropotkin

(1842 – 1921)



Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ (1)
Ρώσος αναρχικός και γεωγράφος, γεννηθείς εν Μόσχα το 1842 και αποθανών εν τη αυτή πόλει τω 1921. Μέλος ευγενούς οικογενείας, της οποίας η γενεαλογία συνεδέετο προς τον βασιλικόν οίκον των Ρούρικ (2), ο Κροπότκιν εις ηλικίαν δεκαπέντε ετών εγένετο δεκτός εις το σώμα των ακολούθων του αυτοκράτορος και μετ’ ολίγον εισήχθη εις την στρατιωτικήν σχολήν, εις την οποίαν εφοίτησε μέχρι του 1861. Αντί να δεχθή βαθμόν τίνα εις την ανακτορικήν φρουράν, όπως εδικαιούτο, λόγω της καταγωγής του, επροτίμησε να σταλή εις το σώμα των κοζάκων του Αμούρ, ως στρατιωτικός βοηθός του κυβερνήτου της Τρανσβαϊκαλίας. 
Η πρώτη του εργασία υπήρξε μια οικονομική και γεωργική περιγραφή της περιοχής ταύτης, η οποία έως τότε ήτο ελάχιστα γνωστή. Κατόπιν συνέταξεν έκθεσιν επί της καταστάσεως των φυλακών και της ζωής των καταδεδικασμένων εις καταναγκαστικά έργα, εν τη περιοχή του Νερτσίνσκ, και προέτεινε τας δυνατάς μεταρρυθμίσεις δια την βελτίωσιν της ζωής των καταδίκων. Η έκθεσις αύτη δεν εδημοσιεύθη τότε, αλλ’ επροξένησε βαθείαν αίσθησιν εις τον τσάρον, ο οποίος εξωργίσθη με τας εν ονόματί του τελουμένας φρικαλεότητας και υπεσχέθη να θέση τέρμα εις την κατάστασιν ταύτην. Αλλ’ η υπόσχεσις ελησμονήθη πολύ ταχέως. 
Εντός ολίγου, με τον θρίαμβον της αντιδράσεως, κατά το 1862, εξηφανίσθησαν και τα τελευταία ίχνη των μεταρρυθμίσεων του Αλεξάνδρου του Β’. Ο νεανικός ενθουσιασμός του Κροπότκιν μετεβλήθη εις οδυνηρόν σκεπτικισμόν, εξη-κολούθησε την προσπάθειάν του, προς διοικητικήν οργάνωσιν της Σιβηρίας, αλλ’ έπαυσε να πιστεύη ότι ήτο δυνατόν να επέλθη βελτίωσίς τις δι’ εκθέσεων και υπομνημάτων, τα οποία απήρεσκον εις τους κρατούντας.
Κατά το 1863, μετά την εξέγερσιν της Πολωνίας, κάθε ελπίς περί μεταρρυθμίσεων εσβέσθη. Ο Κροπότκιν, απεσπασμένος εις την κυβέρνησιν της ανατολικής Σιβηρίας, αφωσιώθη εξ ολοκλήρου εις επιστημονικάς εργασίας και εις σειράν εξερευνήσεων, αι οποίαι διήρκεσαν επί τριετίαν, περιηγήθη την Μαντζουρίαν και τας όχθας του Ουσσούρι, ανεκάλυψε την οδόν του Κίνγκαν και του Μέργκεν, εις την οποίαν δεν είχον πατήσει ευρωπαίοι από του ΙΖ’ αιώνος, μετέσχε της πρώτης εξευρευνητικής αποστολής η οποία ανήλθεν εις το Σουνγκάρι, διέτρεξε το οροπέδιον του Όκα και, τέλος, εύρε την επί πολύ αναζητουμένην διάβασιν, ή οποία οδηγεί από τα χρυσωρυχεία του Λένα μέχρι της Τρανσβαϊκαλίας.
Όταν επανήλθε, κατά το 1867, εις Πετρούπολιν, δια να παρακολουθήση μαθήματα εν τω πανεπιστημίω, ήτο ήδη δημοφιλής λόγω των κινδύνων τους οποίους είχε διατρέξει και των επιστημονικών πορισμάτων των ταξιδίων του. Εδημοσίευσε τότε γενικόν κατάλογον όλων των γεωγραφικών σημείων των οποίων είχε υπολογίσει το ύψος, εις τα Petermann’s, και την Περίληψιν της ορεογραφίας της Σιβηρίας, η οποία είναι το κυριώτερον γεωγραφικόν έργον του. Τω 1871 απεστάλη εις Φινλανδίαν, όπου εμελέτησε τα εδάφη της περιόδου των παγετώνων. Αι σχετικαί παρατηρήσεις του απετέλεσαν το υλικόν ενός έργου του, του οποίου ο πρώτος μόνον τόμος εδημοσιεύθη εις τα Χρονικά της Γεωγραφικής εταιρίας, ενώ ο δεύτερος, απομείνας εν χειρογράφω, έπεσε βραδύτερον εις χείρας της ρωσικής αστυνομίας.
Μετά την ολοκληρωτικήν αποτυχίαν του φιλελευθέρου κινήματος, ο Κροπότκιν εσχημάτισε την γνώμην ότι, αν ποτέ έμελλε ν’ απαλλαγή η ρωσική κοινωνία του μισητού απολυταρχισμού, τούτο δεν θα επετυγχάνετο δι’ αυτοκρατορικών διαταγμάτων, αλλά δια της οργανωμένης (3) βουλήσεως του λαού. Πεπεισμένος περί της ανάγκης μιας ε κ τ ω ν κ α τ ω (4) προερχομένης κοινωνικής επαναστάσεως, εγκατέλειψε μετά περιφρονήσεως τον κόσμον των ευγενών και της αυλής, τα ήθη του οποίου επλήρουν αηδίας και αγανακτήσεως το φιλοσοφημένον πνεύμα του, και απεφάσισε να ζήση εν μέσω των εργατών και των αγροτών. Εις εν ταξίδιον ανά το Βέλγιον και την Ελβετίαν, το οποίον επεχείρησε κατά το 1872, συνεδέθη με τα μέλη της εκπνεούσης πλέον Πρώτης Διεθνούς, εν οις συγκατελέγοντο και πολλοί συμπατριώται του, καταδικασμένοι εις υπερορίαν λόγω των πεποιθήσεών των. Όταν επανήλθεν εις Ρωσίαν, εγένετο μέλος της μυστικής οργανώσεως των Τσαϊκόφσκι, νέων της αστικής τάξεως, και της αριστοκρατίας, οι οποίοι επεδίωκον να οργανώσουν μαθήματα στοιχειώδους εκπαιδεύσεως εις βιομηχανικάς περιφερείας και εις τους αγρούς, και να εισαγάγουν τας επαναστατικάς και φιλελευθέρας ιδέας εις τους αμόρφωτους πληθυσμούς, δια μαθημάτων αναγνώσεως, γραφής και στοιχειώδους ιστορίας. Μεταμφιεστείς εις περιοδεύοντα ζωγράφον υπό το ψευδώνυμον Μποροντίν, ο Κροπότκιν επεδόθη μετά ζέσεως εις την μόρφωσιν των αγροτών. Διωργάνωνε διαλέξεις, εις τας οποίας δεν εφείδετο καθόλου του τσαρικού καθεστώτος, περιώδευε μεταξύ του πτωχού πληθυσμού, απεκάλυπτε την ανηθικότητα του φεουδαρχικού καθεστώτος, και εκήρυσσε την συνάδελφωσιν των καταπιεζομένων.
Καταγγελθείς εις την Αστυνομίαν, συνελήφθη κατά τας αρχάς του 1874 και ενεκλείσθη εις το φρούριον Πέτρου και Παύλου εν Πετρουπόλει. Εδώ, επί τρία περίπου έτη, εντός υγρού και σκοτεινού κελλίου, χωρίς επαρκή τροφήν, χωρίς βιβλία, χωρίς επικοινωνίαν με τους συγγενείς και τους φίλους του, ματαίως ανέμενε να δικασθή. Όταν πλέον εκλονίσθη σημαντικώς η υγεία του, μετεφέρθη εις το στρατιωτικόν νοσοκομείον – οπόθεν κατώρθωσε να δραπετεύση, κατ’ Ιούλιον του 1876.
Κατέφυγεν αμέσως εις Αγγλίαν, και το επόμενον έτος εγκατεστάθη εν Ελβετία, όπου εισήλθεν εις την Ομοσπονδίαν του Ιούρα – αναρχικήν ομάδα, αποσπασθείσαν της Πρώτης Διεθνούς – και ίδρυσε την εφημερίδα Ο επαναστάτης (Le Revolte). Απελαθείς εξ Ελβετίας τον Σεπτέμβριον του 1881, απαιτήσει της ρωσικής κυβερνήσεως, κατέφυγεν εις Τονόν και εκείθεν εις Αγγλίαν, όπου δια σειράν βιβλίων και διαλέξεων προσεπάθησε να προκαλέση ζύμωσιν εναντίον των ωμοτήτων αι οποίαι διεπράττοντο υπό του αυτοκράτορας Αλεξάνδρου του Γ’ εις βάρος των πολιτικών καταδίκων. Επανελθών εις Τονόν τω 1882 συνελήφθη μετʼ ολίγον ως συνένοχος της τρομοκρατικής αποπείρας η οποία είχε λάβει χώραν εν Λυών, εδικάσθη μετά 59 άλλων και κατεδικάσθη εις πενταετή φυλάκισιν, μολονότι ήτο αθώος. Εγκλεισθείς εις τας φυλακάς του Κλαιρβώ, ημνηστεύδη μετά τριετίαν (1886), κατόπιν ενεργού επεμβάσεως υπέρ αυτού των επιστημόνων της Γαλλίας και Αγγλίας (5).
Μετά την απελευθέρωσίν του ο Κροπότκιν απεσύρθη εις το Λονδίνον, όπου έζησε μέχρι του 1917 (6). Τον Ιούνιον του 1917 επανήλθεν εις Ρωσίαν και λόγω των αναρχικών του αντιλήψεων επέκρινε το σοβιετικόν καθεστώς, (διότι) * διετήρει τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε κράτους την βίαν δηλαδή και τον καταναγκασμόν. Απέθανεν εν Μόσχα την 8ην Φεβρουαρίου του 1921, κατόπιν μακράς ασθενείας. [*] Ο Κροπότκιν εδημοσίευσε ταξιδιωτικάς περιγραφάς και γεωγραφικάς εργασίας, συγγράμματα φιλοσοφίας του δικαίου και κοινωνικής και πολιτικής οικονομίας, καθώς και την αυτοβιογραφίαν του, η οποία κρίνεται ως εν εκ των αριστουργημάτων του λογοτεχνικού τούτου είδους. Εις το βιβλίων τούτο, λέγει ο δανός κριτικός G. Brandes, προλογίζων την γαλλικήν έκδοσιν του έργου, φροντίζει περισσότερον να μας δώση την ψυχολογίαν των συγχρόνων του παρά την ιδικήν του. Δια τούτο ευρίσκει ο αναγνώστης εις αυτό την ψυχολογίαν της Ρωσίας της επισήμου Ρωσίας και των λαϊκών μαζών, της Ρωσίας η οποία μάχεται δια την πρόοδον, και της αντιδραστικής Ρωσίας. Προσπαθεί περισσότερον να διηγηθή την ιστορίαν των συγχρόνων του παρά την ιδικήν του, και δια τούτο η διήγησις της ζωής του περικλείει την ιστορίαν της Ρωσίας της εποχής τον τόσον καλά όσον και την ιστορίαν τον εργατικού κινήματος της Ευρώπης, κατά το τελευταίον ήμισυ του ΙΘ’ αιώνος. Όταν αυτοαναλύεται, όλος ο εξωτερικός κόσμος κατοπτρίζεται εν εαυτώ.
Τα σπουδαιότερα εκ των έργων του είναι: Paroles d’ un revolte (1884), La conquete du pain (1888), L’ anarchie, sa philosophie, son ideal (1896, ελληνική μετάφρασις μετά προλόγου Ι. Ζερβού, 1924), The State, its part in history (1898), Fields, Factories and Workshops (1899, και γαλλική μετάφρασις: Champs-Usines-Ateliers), Memoirs of a Revolutionist (1900), Mutual Aid, a factor of evolution (1902), Modern science and anarchism (1903), The dessication of Asia (1904), The orography of Asia (1904), Russian Literature (1905), La Grande Revolution 1789-1793 (1921), Morale anarchiste (ελληνική μετάφρασις Ι. Νικοπούλου, 1927), Ethique, Πνευματική και χειρωνακτική εργασία (ελληνική μετάφρασις τω 1924), Προς τους νέους (πολλαί έλληνικαί μεταφράσεις η 1η υπό Πλάτωνος Δρακούλη, 1886), Autour d’ une vie (1921, έκδοσις 21η, τόμοι 2).
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ
Ο υπέρτατος νόμος δια τον άνθρωπον είναι, κατά τον Κροπότκιν, ο νόμος της εξελίξεως της ανθρωπότητας, ήτοι: ο νόμος της, προόδου, της μεταβάσεως από μίαν κατάστασιν ήττονος ευτυχίας εις την ευτυχεστάτην δυνατήν κατάστασιν. Αι κατακτήσεις των φυσικών επιστημών απέδειξαν ότι το παν μεταβάλλεται εν τη φύσει, άλλοτε βραδέως και άλλοτε ταχύτατα, δι’ αλμάτων και επαναστάσεων. Το αυτό ισχύει και δια την κοινωνίαν των ανθρώπων, η οποία, αποτελούσα σύνολον οργανισμών με έντονον το ευδαιμονιστικόν ένστικτον, εξελίσσεται και αυτή δια την επίτευξιν του ανωτάτου δυνατού ορίου ευδαιμονίας, άλλοτε βραδύτερον και άλλοτε ταχύτερον, δι’ αλμάτων και επαναστάσεων, όπως αποδεικνύει η μέχρι τούδε γνωστή ιστορία της. Το υπό την κυριαρχίαν του άτεγκτου τούτου νόμου κοινωνικώς βιούν άτομον, δια να μετάσχη του δημιουργικού τούτου ρυθμού και να. ζήση εν όλη του τη φυσική και πνευματική πληρότητι, οφείλει να συμπεριφέρεται προς τους άλλους όπως θα ήθελε να συμπεριφερθώσιν εις αυτό εν αναλόγοις περιστάσεσι – να είναι δηλαδή δίκαιον και να έχη έντονον το πάθος του σκέπτεσθαι και του ενεργείν, εις τρόπον ώστε να μεταδίδει εις τους άλλους την ιδικήν του διανόησιν, και αγάπην, και ενέργειαν – να είναι δηλαδή ενεργόν.
Εν τη εξελίξει της κοινωνίας προς την ευτυχέστατην δυνατήν κατάστασιν μέλλει να εξαφανισθή ο νόμος, ο δικαστικός δηλαδή καταναγκασμός. Αυτό το οποίον σήμερον καλούμεν νόμον, είναι επιτήδειον κράμα αφ’ ενός εθίμων χρησίμων εις την κοινωνίαν, εθίμων τα οποία δεν έχουν ανάγκην νόμων δια να είναι σεβαστά, και αφ’ ετέρου εθίμων, τα οποία μόνον δια τους κρατούντας είναι ωφέλιμα, ενώ είναι βλαβερά δια τας μάζας. Αν κανείς εξετάση τους νόμους οι οποίοι διέπουν τας σχέσεις των ανθρώπων, θ’ αντιληφθή ευκόλως, ότι ούτοι δύνανται να διαιρεθούν εις τρεις μεγάλας κατηγορίας: εις τους αφορώντας την προστασίαν της ιδιοκτησίας, εις τους αφορώντας την προστασίαν της κυβερνήσεως και εις τους αφορώντας την προστασίαν των ατόμων. Αλλ’ η μεν προστασία της ιδιοκτησίας είναι προστασία του εκμεταλλευτού, η δε προστασία της κυβερνήσεως είναι προστασία ενός μηχανισμού ο οποίος σκοπεί την διατήρησιν των προνομίων της αρχούσης τάξεως. Μένει η προστασία των ατόμων, είναι γνωστόν όμως, ότι ουδέποτε ο φόβος της ποινής αφώπλισε τον δολοφόνον. Τοιουτοτρόπως, το σύνολον του νομικού συγκροτήματος της κοινωνίας – το οποίον, δεν πρέπει να λησμονώμεν, είναι γέννημα ιστορικής εξελίξεως: εγεννήθη δηλαδή εν χρόνω και επομένως θα καταστραφή εν χρόνω – το σύνολον των νομικών θεσμών με τον τυραννικόν καταναγκασμόν των βλάπτει την κοινωνίαν, διατηρούν εν καθεστώς εκμεταλλεύσεως και προνομίων. Δεν είναι μακράν η εποχή κατά την οποίαν θα καταργηθούν οι νόμοι και θ’ αντικατασταθούν υπό κανόνων της κοινής βουλήσεως των μελών εκάστης κοινότητος κοινοκτημόνων, της οποίας η μεγαλύτερα ποινή θα είναι ο κοινωνικός αποκλεισμός, άνευ ουδενός καταναγκασμού.
Επίσης και το κράτος, το οποίον έχει αποβή κώλυμα της εξελίξεως, μέλλει να εξαφανισθή. Είναι το φρούριον, το οποίον χρησιμοποιεί ο πλούσιος εναντίον του πτωχού, ο ιδιοκτήτης εναντίον του προλεταρίου. Με τα διαρκώς αυξανόμενα έξοδά του αποτελεί ένα καρκίνωμα της κοινωνίας. Ζη εις βάρος των παραγωγικών μελών αυτής και με την αδηφαγίαν του προκαλεί τους πολέμους μεταξύ των εθνών. Και εσωτερικώς και εξωτερικώς το κράτος είναι σύμβολον και φορεύς πολέμου · ανεξαρτήτως της πολιτικής του μορφής, και η πλέον «φιλελεύθερα» δημοκρατία είναι εξ ίσου καταπιεστική με την πλέον απόλυτον μοναρχίαν (7). Αι θρυλούμεναι και εξυμνούμεναι «ελευθερίαι» του τύπου, της συγκεντρώσεως, το άσυλον της κατοικίας και αι λοιπαί «συνταγματικαί ελευθερίαι» είναι σεβασταί υπό του κράτους μόνον εφόσον δεν χρησιμοποιούνται υπό του λαού εναντίον των προνομιούχων τάξεων. Όπως ο νόμος, ούτω και το κράτος είναι γέννημα ιστορικής εξελίξεως, καταδικασμένον εις εξαφανισμόν. Μετά τον εξαφανισμόν του οι άνθρωποι θα ζήσουν ηνωμένοι κοινωνικώς, άνευ καταναγκασμού, και με μόνην την υποχρέωσιν της τηρήσεως ενός ελευθέρου συμβολαίου. Ήδη είναι πολυπληθή τα παραδείγματα της αποσυνθέσεως του κράτους, δια της αποκεντρώσεως, η οποία ολονέν κατακτά έδαφος, και της αντικαταστάσεώς του δι’ ελευθέρων εξωκρατικών ενώσεων, με ιδίαν, ελευθέραν συγκρότησιν. Βάσις της μελλοντικής οργανώσεως της άνευ κράτους κοινωνίας θα είναι αι κοινότητες, αι άνευ συνόρων και περιορισμών κοινότητες, εις τας οποίας θα ενούνται τα άτομα δι’ ελευθέρων συμβολαίων, όπως και αι κοινότητες προς αλλήλας.
Αλλά και η ατομική ιδιοκτησία έχει αποβή πλέον εμπόδιον δια την πρόοδον της ανθρωπότητος. Αποτέλεσμα της συγκεντρώσεως των μέσων της παραγωγής εις χείρας ολίγων είναι η πτωχεία, η ανεργία, αι κρίσεις, η υλική και ηθική εξαθλίωσις του μεγίστου μέρους της κοινωνίας. Ο πλούσιος, με την υπεραφθονίαν των αγαθών, και ο πτωχός, με την παντελή έλλειψιν αυτών, είναι εξ ίσου επιρρεπείς εις την ανηθικότητα και τον εκφυλισμόν. Δεν υπάρχει δεσμός πλέον άδικος από τον θεσμόν της ατομικής ιδιοκτησίας, ο οποίος επιτρέπει την συσσώρευσιν των προϊόντων της εργασίας όλων εις χείρας ελαχίστων. Τα συσσωρευμένα πλούτη είναι απηλλοτριωμένα αγαθά του συνόλου.
Γεννηθείς ως παράσιτον ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας, εν μέσω των ελευθέρων κοινοκτημόνων κοινοτήτων των προγόνων μας, είναι και αυτός καταδικασμένος εις εξαφανισμόν, μαζί με τον νόμον ο οποίος τον κατοχυρώνει, και με το κράτος το οποίον τον προστατεύει. Εις το προσεχές μέλλον, όλα τα μέσα της παραγωγής και τα προϊόντα αυτής θ’ αποτελούν κοινωνικήν ιδιοκτησίαν. Η μέλλουσα κοινωνία θα είναι κοινωνία κομμουνιστική (8). Κάθε μέλος της κομμουνιστικής κοινότητος θα εργάζεται επί ωρισμένον αριθμόν ωρών ημερησίως και κατ’ ελευθέραν εκλογήν εις μίαν των παραγωγικών εργασιών, δια να δικαιούται συμμετοχής εις την αναλόγως των αναγκών του απόλαυσιν των παραγομένων προϊόντων.
Αλλα τίνι τρόπω θα γίνη η μετάβασις αυτή της κοινωνίας προς μίαν ευδαιμονεστέραν κατάστασιν; Τίνι τρόπω θα επιτευχθή η κατάργησις του κράτους και η μεταμόρφωσις του νόμου και της ιδιοκτησίας;
Δια. τον θρίαμβον της δικαιοσύνης, δια την πραγματοποίησιν των νέων ιδεών, του αναρχισμού (9), απαιτείται μία επαναστατική θύελλα, η οποία ζωντανεύει με την θερμήν πνοήν της τας ναρκωμένας ψυχάς και αφυπνίζει εις την καρδίαν της ανθρωπότητας το πνεύμα της αφοσιώσεως, της αυταπαρνησίας και του ηρωισμού. Απαιτείται μία κοινωνική επανάστασις και αυτή είναι προσεχής. Η πρώτη πράξις της κοινωνικής επαναστάσεως θα είναι η καταστροφή. Το ένστικτον της καταστροφής, το τόσον φυσικόν και δίκαιον, διότι είναι εν ταυτώ και ένστικτον ανανεώσεως, θα εύρη την ευκαιρίαν να ικανοποιηθή πλήρως. Καταστροφή του κρατικού μηχανισμού και βιαία κατάργησις του θεσμού της ιδιοκτησίας, δια γενικής απαλλοτριώσεως όλων των μέσων παραγωγής, είναι τα πρώτα καθήκοντα της επαναστάσεως. Κατόπιν, αρχίζει η αναδιοργάνωσις, αυθόρμητος και ελευθέρα, εξ αυτής της ανάγκης των πραγμάτων, με την φροντίδα όπως αποφευχθή η αναβίωσις του κράτους – του καταναγκασμού -υπό οιανδήποτε μ ο ρ φ ή ν.
Καθήκον όλων εκείνων οι οποίοι βλέπουν καθαρώτερα τον ρυθμόν της κοινωνικής εξελίξεως, είναι η προετοιμασία των πνευμάτων δια την κοινωνικήν επανάστασιν. Αι μυστικαί, αι επαναστατικαί οργανώσεις, το αναρχικόν κόμμα, πρέπει να καταστήσουν γνωστόν παντού τον σκοπόν της επαναστάσεως και να αφυπνίσουν το αίσθημα της ανεξαρτησίας μεταξύ των μαζών. Δια την επίτευξιν των σκοπών τούτων απαιτείται δράσις, συνεχής, αδιάκοπος, και διαρκώς ανανεουμένη, δράσις της μειοψηφίας. Το θάρρος, η αφοσίωσις, το πνεύμα της θυσίας, είναι εξ ίσου μεταδοτικά όπως και η ραθυμία, η υποταγή, ο πανικός. Η φωτισμένη μειοψηφία, εις το προπαρασκευαστικόν της επαναστάσεως έργον της, δύναται και οφείλει να χρησιμοποίηση κάθε μέσον (10).
Ο Κροπότκιν, κατά τον G. Brandes, υπήρξεν επαναστάτης άνευ εμφάσεως – η προσωποποίησις της απλότητος. Από πλευράς χαρακτήρος δύναται ν’ ανθέξη εις την σύγκρισιν με όλους εκείνους οι οποίοι ηγωνίσθησαν δια την ελευθερίαν. Κανείς άλλος δεν υπήρξε περισσότερον αφιλοκερδής αυτού. Κανείς άλλος δεν ηγάπησε περισσότερον από αυτόν την ανθρωπότητα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ρ. Elzbacher, L’ anarchisme (γαλλική μετάφρασις Ο. Karmin, Paris, 1923).- Lourie, La philosophie russe contemporaine (έκδ. Β’, 1905) – Ρ. Kropotkin, Autour d’ une vie (1921, έκδ. 21η, τ. 2).- G Plekhanof, Anarchisme et socialisme (1924).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Εν Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, του Πυρσού, υπό γενικόν γραμματέα της συντάξεως Ηρ. Ν. Αποστολίδη, ιε’, 267α-8β, άρθρον Θ. Παπακωνσταντίνου. [Όλες οι υποσημειώσεις είναι Των Νέων Ελληνικών].
2. Ο αρχαιότερος βασιλικός οίκος της Ρωσίας. Ο Ρούρικ, σκανδιναβός πρίγκιψ, υπήρξε ιδρυτής της ρωσικής μοναρχίας. Κληθείς υπό των Σλάβων του Νόβγκοροντ, όπως ηγεμονεύση αυτών, κατήλθε τω 862, μετά πολυαρίθμου σκανδιναβικού στρατού, και εγένετο μόνος κυρίαρχος της Ρωσίας. Μετά της απολύτου μοναρχίας εισήγαγε και το φεουδαλικόν σύστημα. Επί βασιλείας αυτού εβαπτίσθησαν οι πρώτοι ρώσοι, υπό του πατριάρχου Ιγνατίου. Επεξέτεινε μεγάλως το κράτος του και εβασίλευσεν επί 15 έτη. Απέθανε τω 879, καταλιπών ως διάδοχον τον ανήλικον υιόν του Ιγκόρ Ρουρίκοβιτς, υπό την κηδεμονίαν του Ολιέγκ. (Ό.π., χα, 268α-β.) Οι Ρούρικ, τους Ρωμανώφ θεωρούσαν parvenus.
3. Ο γράφων δεν ήταν αναρχικός. Κομμουνιστής ήταν. Γι’ αυτό και σε πλείστα σημεία έννοιες ή εκφράσεις, που ξεφεύγουν τελείως απ’ τις θέσεις και τις ποιότητες της Αναρχίας, και του Κροπότκιν ειδικώτερα. Έτσι κ’ εδώ, το ωργανωμένη τούτο – περί εκ των κάτω επαναστατικής λαϊκής βουλήσεως – και παραπέρα άλλα, που θα σημειώσωμε.
4. Δικιά μας η αραίωση.
5. Υπέστη φριχτά βασανιστήρια απ’ την «υπερπολιτισμένη» γαλλική αστυνομία (του έβγαζαν επί ώρες τα νύχια κ.ά.π.). Διαμαρτυρήθηκαν οι κορυφαίοι των Γραμμάτων και των Τεχνών της Ευρώπης – μεταξύ αυτών κι ο Ουγκώ.
6. * Αφαιρούνται διάφορες ανακρίβειες και φαρισαϊσμοί.
7. Μπορεί δε και περσότερο, κατά Sorel: Les illusions du progres.
8. Στην έννοια: κοινοκτημονική. (Αλλ’ ο γράφων τότε κομμουνιστής δεν ήθελε προφανώς ούτε την εκφραστική – και ακριβολόγο – διαστολή των αναρχικών κοινοκτημονικών θέσεων απ’ τις κομματικές «μαρξιστικές»).
9. Αναρχισμός – δηλαδή σύστημα ιδεών, απηρτισμένων, εν εσχάτη αναλύσει, εις δόγμα αυταναγκαστικόν, με διεπούσας καθ’ όλον και μέρη αρχάς (!), καθώς εδώ, και όχι, απλώς, ως ροπή προς Αναρχίαν, καθώς (μόνον) ο Κροπότκιν κ.α.- και αναρχικόν κόμμα (!) – υπό την έννοιαν του ω ρ γ α ν ω μ ε ν ο υ, με καταπειθάρχησιν μελών (άλλως πώς κόμμα;) και αλλοτρίωσιν (:αντιπροσώπευσιν, διοίκησιν, συμμόρφωσιν κ.λ.) της προσωπικής ανεξαρτησίας των εις ιδέας, φρονήματα, εκδοχάς εννοιών και χρεών, θέσεις, κρίσεις επί του πραγματικού και συναφείς δραστηριότητάς των – μόνον από μη αναρχικόν είναι δυνατόν να γράφωνται, προς δήλωσιν όμως εννοιών βασικώς παρεξηγημένων, ηλλοιωμένων δηλαδή και ρ ι ζ ι κ ώ ς ξένων προς τον φυσικόν χώρον όπου φύονται αι ποιότητες και αι καθαραί ροπαί της Αναρχίας. Αιτία: ότι, καθώς είπαμε, ο γράφων Θ. Φ. Παπακωνσταντίνου, αναρχικός δεν υπήρξε – και μόνη η μελέτη ενός θέματος δεν αρκεί δια την ακριβή πραγμάτευσιν – «κομμουνιστής» υπήρξε, και μέλος του Κ.Κ.Ε. – σήμερα, από πολλών ετών, διώκτης, εμπαθέστατος, των άλλοτε «ομοϊδεατών» της «ιδεολογίας» του – το δε άρθρον ευσυνειδήτως «κατατοπιστικόν» μεν, δι’ αναγνώστην εγκυκλοπαιδείας, επικίνδυνον όμως, κατά ταύτα ακριβώς, προς δημιουργίαν παρεξηγήσεων και αλλοιώσεων τέτοιου χαρακτήρος, κατά τα διαφορικά μεταίχμια ειδικώς, Κομμουνισμού και Αναρχίας.
10. Ο Κροπότκιν δεν εννοεί «απάνθρωπον» ή «ανήθικον» (με την «ηθική», φυσικά, και την αντίληψιν «ανθρωπιάς» του επαναστάτου). Εννοεί: «Κάθε μέσον προς δράσιν και αφύπνισιν των συνειδήσεων και των μαζών προς απελευθέρωσιν, ακριβώς, από καταστάσεων καταδυναστεύσεως και απανθρωπισμού».




Ο ELISEE RECLUS ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ:
«Φτάνει να πω γι’ αυτόν τη γνώμη όσων των δίκασαν και τον φυλάγαν: Κανείς, που από κοντά ή μακρυά να γνώρισε τη ζωή του, και να μην τον σέβεται, να μην ομολογή το μεγάλο πνεύμα του και την καρδιά του, την αγαθότητα που όλος ξεχείλιζε! Κανείς, που να. μην το φωνάζη: πώς ήταν αληθινά ευγενής κι αγνός! Μα μήπως δα γι’ αυτές ίσα-ίσα τις αρετές του δεν έλαβε εξορία και φυλακή; Το έγκλημα του: ν’ αγαπάη τους φτωχούς και τους αδυνάτους! Το κακούργημά του: να τους υπερασπίζεται! Η κοινή γνώμη ομόφωνα σέβεται τον άντρα αυτόν – και δεν απορεί ωστόσο, που της φυλακής οι πόρτες βροντάνε πάντα πίσω του! Τόσο το βρίσκει φυσικό, η υπεροχή να. πληρώνεται κ’ η αφοσίωση να λαβαίνη πόνο! Αδύνατο να δη κανείς τον Κροπότκιν στα κάτεργα – δυό λέξεις ν αλλάξη μαζί του, μια «καλημέρα» – χωρίς ευτύς να. σκεφτή: «…Κ’ εγώ, λοιπόν, γιατί είμαι ελεύθερος;.. Μήπως γιατί δεν αξίζω την ελευθερία;..»
——————– 
Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Τα Νέα Ελληνικά» των Ηρακλή και Ρένου Αποστολίδη, στο τεύχος 5, Μάιος 1966. Γράφτηκε από τον Θεοφύλακτο Παπακωνσταντίνου όταν ήταν στέλεχος του ΚΚΕ και ο οποίος κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘60 και της δικτατορίας πέρασε στην αντίπερα όχθη και έγινε φανατικός διώκτης κάθε κομμουνιστικής δραστηριότητας. Διατηρήθηκε η ορθογραφία των κει- μένων αλλά όχι το πολυτονικό σύστημα.  (Τα στοιχεία από το Ιντιμίντια, δια χειρός “Όρα Πέντε”)


ΓΙΑ ΤΟ ΝΟΜΟ………..
“…Τόσο μας έχει διαστρεβλώσει όλους μια εκπαίδευση που από τη μικρή ηλικία προσπαθεί να σκοτώσει μέσα μας το πνεύμα της επανάστασης και να αναπτύξει το πνεύμα της υποταγής στην εξουσία (…)

…Η δουλοπρέπεια μπροστά στο νόμο έχει γίνει αρετή (…)

…Βλέπουμε, τον δεσμοφύλακα που χάνει σιγά σιγά κάθε ανθρώπινο συναίσθημα, τον χωροφύλακα που είναι εκπαιδευμένος σα σκυλάκι του τσίρκου, τον χαφιέ που καμαρώνει, την κατάδοση που έχει μετατραπεί σε αρετή, τη διαφθορά που έχει γίνει καθεστώς ‘ όλα τα ελαττώματα, όλες οι κακές πλευρές της ανθρώπινης φύσης, ευνοούνται και καλλιεργούνται για το θρίαμβο του Νόμου.(…)

Ο Ν ό μ ο ς, όπως και το ιδιωτικό κεφάλαιο, που γεννήθηκε από την απάτη και τη βία και που αναπτύχθηκε με τις ευλογίες της Εξουσίας, δεν έχει καμιά δικαιολογία για να γίνεται σεβαστός από τους ανθρώπους. Γεννημένος από τη βία και τη δεισιδαιμονία, εγκαθιδρυμένος προς όφελος του ιερέα, του κατακτητή και του πλούσιου εκμεταλλευτή, θα πρέπει να καταργηθεί τελείως τη μέρα που ο λαός θα θελήσει να σπάσει τις αλυσίδες του.(…)

…Η Ελευθερία, η Ισότητα και η πρακτική της Αλληλοβοήθειας είναι το μοναδικό ουσιαστικό εμπόδιο που θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε στα αντικοινωνικά ένστικτα ορισμένων από εμάς.(…)

Στην τωρινή κοινωνία, που είναι χωρισμένη σε αφεντικά και σε δουλοπάροικους, δεν μπορεί να υπάρξει η αληθινή ελευθερία και δεν θα υπάρξει όσο υπάρχουν εκμεταλλευτές και σκλάβοι, κυβερνώντες και κυβερνώμενοι.(…)

…Ειρηνική διευθέτηση των διαφορών, ισορροπία, διάλυση των μόνιμων στρατών, αφοπλισμός – όλα αυτά είναι ωραία σαν όνειρα, αλλά δεν έχουν καμιά πρακτική αξία. Μόνο η επανάσταση θα μπορέσει να δώσει ένα τέλος στους πολέμους για τις αγορές, αφού ξαναβάλει το εργαλείο, τη μηχανή, την πρώτη ύλη και όλο τον κοινωνικό πλούτο στα χέρια του παραγωγούκαι αφού αναδιοργανώσει συνολικά την παραγωγή με τρόπο που να ικανοποιεί τις ανάγκες αυτών που τα παράγουν όλα.Ο καθένας να εργάζεται για όλους και όλοι για τον καθένα(…)

…”Η λέξη α ν α ρ χ ί α, που φοβίζει τόσο πολλούς(…) στην κοινή γλώσσα είναι συνώνυμο με την αταξία, με το χάος, φέρνει στο μυαλό την ιδέα των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων, άτομα που βρίσκονται σε αδιάκοπο πόλεμο μεταξύ τους, και που δεν μπορούν να καταφέρουν να φτάσουν σε αρμονία”.(…) Ελληνικής προέλευσης, η λέξη αν- αρχία σήμαινε όχι εξουσία , και όχι αταξία.(…) Ο αναρχικός δεν αρνείται μόνο τους υπάρχοντες νόμους, αλλά και κάθε κατεστημένη εξουσία, κάθε αυθεντία ‘(…)

Για ποιά τ ά ξ η μιλάνε; Μήπως για την αρμονία που ονειρευόμαστε εμείς οι αναρχικοί; Για την αρμονία που θα εγκαθιδρυθεί ελεύθερα στις ανθρώπινες σχέσεις, όταν η ανθρωπότητα θα πάψει να είναι χωρισμένη σε δύο τάξεις, που η μιά τους θα θυσιάζεται προς όφελος της άλλης ‘ για την αρμονία που θα ξεπηδήσει αυτόματα από τα κοινά συμφέροντα, όταν όλοι οι άνθρωποι θα ανήκουν σε μια και την ίδια οικογένοια, όταν ο καθένας θα εργάζεται για την ευτυχία του συνόλου, και όλοι για την ευτυχία του καθενός; Και βέβαια όχι.(…)

Η τ ά ξ η σήμερα, είναι τα εννιά δέκατα της ανθρωπότητας να δουλεύουν για να παρέχουν την πολυτέλεια, τις απολαύσεις, την ικανοποίησητων πιό ευτελών παθών σε μια χούφτα χασομέρηδων.

Η τ ά ξ η, είναι η στέρηση όλων όσων είναι αναγκαία για μια υγιεινή ζωή και για μια ορθολογική ανάπτυξη των πνευματικών δυνατοτήτων. Ο υποβιβασμός των εννιά δεκάτων της ανθρωπότητας στην κατάσταση των υποζυγίων, που ζούν μεροδόυλι μεροφάι, χωρίς ποτέ να τολμούν να σκεφτούν τις απολαύσεις που χαρίζουν στον άνθρωπο η μελέτη των επιστημών και η καλλιτεχνική δημιουργία.

Η τ ά ξ η είναι η μιζέρια και η πείνα που έχουν γίνει φυσιολογική κατάσταση της κοινωνίας.(…)

Η τ ά ξ η, είναι η γυναίκα που πουλιέται για να ταίσει τα παιδιά της, είναι το παιδί που αναγκάζεται να κλειστεί στη φάμπρικα ή να πεθάνει από ασιτία, είναι ο εργάτης που υποβιβάζεται στην κατάσταση της μηχανής.(…)

Η τ ά ξ η, είναι μια ελάχιστη μειοψηφία, καθισμένη στις κυβερνητικές καθέδρες, που επιβάλλεται για αυτό το λόγο στην πλειοψηφία και που μεγαλώνει τα παιδιά της για να πάρουν αργότερα τις ίδιες θέσεις, για να διατηρήσουν τα ίδια προνόμια, με το δόλο, τη διαφθορά, τη βία και τις σφαγές. Η τ ά ξ η, είναι ο αδιάκοπος πόλεμος ανθρώπου με άνθρωπο, επαγγέλματος με επάγγελμα, τάξης με τάξη, έθνος με έθνος. Είναι το κανόνι που δεν σταματάει να βροντάει στην Ευρώπη, είναι η ερήμωση της υπαίθρου, η θυσία ολόκληρων γενεών στα πεδία των μαχών, η καταστροφή μέσα σε ένα χρόνο του πλούτου που σώρευσαν αιώνες σκληρής δουλειάς.

Η τ ά ξ η είναι η δουλοπαροικία, το αλυσόδεμα της σκέψης, ο εξευτελισμός της φυλής των ανθρώπων που τα διατηρούν τα όπλα και το μαστίγιο.(…)

Και η αταξία – αυτό που ονομάζουν αταξία;

Είναι το ξεσήκωμα του λαού ενάντια σ’αυτή τη βάρβαρη τάξη πραγμάτων, που σπάει τις αλυσίδες, ξεπερνάει τα εμπόδια και βαδίζει προς ένα καλύτερο μέλλον. Είναι το πιο ένδοξο κομμάτι της ιστορίας της ανθρωπότητας. Είναι η εξέγερση της σκέψης τις παραμονές των επαναστάσεων ‘ είναι η ανατροπή των υποθέσεων που έχει καθαγιάσει η ακινησία των περασμένων αιώνων ‘ είναι η εκδήλωση ενός πλήθους από καινούριες ιδέες(…) Η αταξία είναι η κατάργηση της αρχαίας σκλαβιάς, είναι το ξεσήκωμα του λαού(…) Είναι οι εποχές που, στη διάρκειά τους, ολόκληρες γενιές κάνουν έναν αδιάκοπο αγώνα και θυσιάζονται για να βάλουν τα θεμέλια για μια καλύτερη ζωή της ανθρωπότητας(…) Η αταξία, είναι η έκρηξη των πιο ευγενικών παθών και των πιο μεγάλων θυσιών, είναι η εποποιία της υπέρτατης αγάπης για την ανθρωπότητα”. 


Η πρώτη αναφορά της λέξεως αναρχία υπάρχει στο έργο Επτά επί Θήβαις (467 πΧ) του Αισχύλου. Εκεί η Αντιγόνη ανοιχτά αρνείται να αποδεχτεί το διάταγμα των κρατούντων να αφήσει άθαφτο το πτώμα του αδερφού της Πολυνείκη, ως τιμωρία για την συμμετοχή του στην επίθεση κατά των Θηβών, λέγοντας: “Ακόμα και αν κανείς άλλος δεν επιθυμούσε να συμμετάσχει στην ταφή, εγώ μόνη μου θα τον έθαβα και θα έπαιρνα το ρίσκο που θα σημαίνει η ταφή του αδερφού μου. Ούτε ντρέπομαι να δράσω ενάντια αψηφώντας τη βούληση των κρατούντων (έχουσα άπιστων την αναρχίαν πόλει).”
__________________________________________________________ 
O Kροπότκιν και ο πασιφισμός 

Ο Κροπότκιν ανήκε στην μερίδα των αναρχικών που υποστήριζε την άποψη που είχε όλη η Αριστερά προς τον Λένιν:  συνέχιση του πολέμου μέχρι η Επανάσταση να φτάσει στην καρδιά της Ευρώπης. Έκανε μια ομιλία υπέρ του πολέμου με την πανηγυρική επιστροφή στην Ρωσία τον Ιούνιο του 1917.Παρ’ όλο που ο Κροπότκιν ήταν πλήρως ενήμερος για το ακραίο αντιπολεμικό αίσθημα του ρώσικου λαού, θεωρούσε την ήττα του γερμανικού μιλιτα­ρισμού αναγκαία προϋπόθεση για την ευρωπαϊκή πρόοδο και την παραμονή της αναχώρησης του για την πατρίδα του, επανεπιβεβαίωσε την υποστήριξη του προς την Αντάντ. Παρά την αντιλαϊκή του θέση, όταν ο Κροπότκιν έφτασε στον σταθμό της Φινλανδίας του Ιούνιο του 1917, ύστερα από 40 χρόνια εξορίας, έγινε θερμά δεκτός από ένα πλήθος 60.000 ανθρώπων, ενώ μια στρατιωτική ορχήστρα έπαιζε την Μασσαλιώτιδα, έναν ύμνο των απανταχού επαναστατών και ύμνο της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης, που τόσο ένθερμα αγαπούσε ο Κροπότκιν. Ο Κερένσκι πρόσφερε στον αξιοσέβαστο ελευθεριακό μια θέση στην κυβέρνηση, του υπουργού Παιδείας και κρατική σύ­νταξη, τα οποία ο Κροπότκιν απέρριψε κατηγορηματικά. Τον Αύγούστο, πάντως αποδέχτηκε πρόσκληση του Κερένσκι να εκφωνήσει τον εναρκτήριο λόγο στην Κρατική Συνδιάσκεψη της Μόσχας (ό Πλεχάνωφ, ο μύθος της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας και υποστηριχτής της πολεμικής προσπάθειας, επρόκειτο να είναι ανάμεσα στους ομιλητές), ένα σώμα που αποτελείτο από μέλη της παλιάς Δούμας και αντιπροσώπους των Ζέμστβο, των δημοτικών αρχών, επαγγελματικών ενώσεων, εργατικών ενώσεων, εργατικών συμβουλίων και συνεται­ρισμών που προσκλήθηκαν από τον νέο Πρωθυπουργό με την ελπίδα να υποστηριχθεί το ετοιμόρροπο καθεστώς του. Οι παριστάμενοι υ­ποδέχθηκαν τον Κροπότκιν όρθιοι, επευφημώντας τον. Σε μια σύντο­μη ομιλία, έκανε έκκληση για μια  ανανεωμένη στρατιωτική επίθεση, καλώντας ολόκληρο το έθνος να συστρατευθεί για την υπεράσπιση της Ρωσίας.”
(από το βιβλίο:  Πολ Άβριτς, “Η ρώσικη επανάσταση,η αποτυχία του κρατικού καπιταλισμού“  εκδ. Ελ.Τύπος)
___________________________________________________________
Σύμφωνα με τον Κροπότκιν, οι Στωικοί, με κορυφαίο τον Ζήνωνα αποστρεφόντουσαν την παντοδυναμία του κράτους, την επέμβαση του και τον κρατισμό και διακήρυσσαν την κυριαρχία του ηθικού νόμου του ατόμου . Έτσι σύμφωνα με τον Κροπότκιν, ο Ζήνων ήταν ο καλύτερος υπέρμαχος της αναρχίας στον αρχαίο κόσμο.
————————————————————————————-



Timeline of Kropotkin’s life
  • 1842- born in Moscow, Russia, on December 9.
  • 1857 – joins the Corps of Pages where he begins to develop a rebellious reputation.
  • 1858 – Peter’s early writings show interest in political economy and statistics; begins contact with “real” peasants.
  • 1861 – Peter has his first prison experience as a result of participating in a student protest.
  • 1862 – becomes disillusioned with royalty when as page de chambre to the tsar he witnesses the extravagances of court life.
  • 1862-1867 – at his own request serves with the military in Siberia. Witnesses the living conditions there, and the unwillingness of the corrupt administration to do anything to improve this.
  • 1868-1870 – pursues survey and geographical studies.
  • 1871 – becomes interested in the workers’ movement and the events surrounding the Paris Commune.
  • 1872 – travels to Switzerland, where he joins the International; returns to Russia with a quantity of prohibited socialist literature.
  • 1873 – as a member of the Chaikovskii Circle, he helps with rewriting pamphlets in a way that can be understood by the uneducated; he shows great ability for communicating with the workers.
  • 1874 – Peter is imprisoned in the Peter and Paul Fortress because of his revolutionary activities. At the intervention of the Geographical Society, he is given special dispensation to work on a paper on glacial periods.
  • 1876 – escapes from a military hospital and moves to England.
  • 1877 – returns to Switzerland to work with the Jura Federation. Attends the last meeting of the First International in Ghent.
  • 1881 – attends the International Anarchist congress in London. In his propaganda of the deed he supports the assassination of Tsar Alexander II on the grounds that an explosion is far more effective than a vote in encouraging the workers to revolution. This gets him kicked out of Switzerland. The Russian government is embarrassed when he discovers a plot to assassinate him in London.
  • 1882 – shortly after moving to France he is arrested for his work in The International and sentenced to five years in prison. He stays there until 1886 when he is released on condition that he leave France.
  • 1886 – returns to England. Learns of his brother Alexander’s suicide in Siberian exile for political activity.
  • 1890s – spends most of his time writing. Visits Canada and the United States in 1897. The Atlantic Monthly agrees to publish his memoirs. In his books he attempts to develop an anarchist-communist view of society.
  • 1901-1909 – writes material in Russian for readers in his homeland. He was very disappointed by the failure of the 1905 revolution.
  • 1909-1914 – returns to Switzerland on condition that he refrain from anarchist activities. Tries to publicize the massacre of 270 workers at the Lena gold mines, but this activity is cut short by World War I.
  • 1914-1917 – actively supports the war against Germany as a war against the state. This position, a strange and questionable one for an anarchist to take, alienated him from many of his associates, particularly Errico Malatesta.
  • 1917 – returns to Petrograd where he helps the government to formulate policy. He curtails his activity when the Bolsheviks come to power.
  • 1921 – his funeral at the Novodevichy Cemetery, with Lenin’s approval, becomes the last mass gathering of anarchists in Russia. (Από Βικιπαιδεία)

1 σχόλιο:

π. ΛίΒυος είπε...

Ωραίος Αδελφέ. Πολύ όμορφη ανάρτηση. Ευχαριστούμε. Πραγματικά ο "Άγιος" της Αναρχίας.